راهکارهای تربیتی یکی از اساسی‌ترین موضوعاتی است که قرآن توجّه انسان را به آن جلب کرده است. گاهی بشارت‌های وحی وسیله تربیت بشر می‌شود؛ و گاه پند و اندرزهای آن، گاهی از احترام به پدر و مادر سخن می‌گوید؛ و گاه از حق فرزند، گاه زبانی نرم و آرام را ابزار هدایت انسان می‌سازد؛ و گاه زبانی تند و کوبنده را، به هر حال در تمام مواردی که انسان مورد خطاب تربیتی قرآن است زبان وحی به فراخور حال او سخن می‌گوید.

در آیة 214 سوره مبارکه شعراء آمده:

? وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ اْلأَقْرَبینَ? (وخویشاوندان نزدیکت را انذار کن.)

پیامبر(ص) در این‌جا به‌عنوان نذیر مطرح می‌شود. نذیر به معنای ترساندن نیست، بلکه یکی از معانی آن، توجه دادن فرد به مسائل گوناگون است. پیامبر(ص) به‌عنوان اوّلین پدر خلقت، بشر را نسبت به توانایی‌ها، نعمت‌ها و دارایی‌هایش آگاه می‌سازد.

یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در تربیت، توجّه دادن فرزندان و افراد خانواده به توانایی‌ها و نعمت‌های ظاهری و باطنی است و هر چه زبان این انذار نرم‌تر و لطیف‌تر باشد، قطعاً تأثیرش بر مخاطب بیشتر خواهد بود.

به‌کار بردن کلمات و جملات مثبت و توجه دادن فرد به انجام اموری که توانایی آنها را در خود می‌بیند، شاید بهترین روش تربیتی است مثلاً، اگر به فرزندتان یادآوری کنید تو فلان کار زیبا، فکر زیبا و عمل خوب را داشتی مطمئناً او پذیرای حرف بعدی شما خواهد بود، اما اگر در ابتدا او را متوجّه بی‌دقّتی‌ها، بی‌نظمی‌ها و سوء سابقه‌اش کنید سخن شما به هدف خود اصابت نخواهد کرد.

باید به توانایی‌های افراد اجاز? ظهور داد. هر چه انسان به نتایج مثبت فکر و عمل خویش واقف گردد، خودِ گم شده‌اش را راحت‌تر می‌یابد و اگر نتیج? تصمیم مثبت و رفتار صحیح خود را برای اوّلین بار مشاهده کند قطعاً جرأت تکرار آن را در خود می‌یابد، تا جایی که این عمل به‌عنوان خُلق حَسَن ماندگار می‌شود. هر چه ظرف زندگی انسان با خیر و نیکی بیشتر پر شود، جایی برای بروز خُلق سوء باقی نخواهد ماند. پس به گفت? قرآن: وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ اْلأَقْرَبینَ.

انذار اطرافیان و آگاه کردن آنها بر توانایی‌های‌شان وظیف? بزرگتر هر خانواده است. شاید فعلی که در صیغ? امر بر پیامبر(ص) نازل شده است، مؤید این نکته باشد که همه باید به پیامبران درونی خویش فرمان دهند تا از توانایی‌ها و استعدادهای اطرافیان خود غفلت نکنند؛ و از ترغیب آنها برای انجام کار خیر دریغ نورزند. این توجّهات مربوط به زمان خاص کودکی، نوجوانی و جوانی افراد نیست، حتّی تنها مربوط به پدر و یا مادر نیست، بلکه هر شخص، نیازمند آگاه شدن از استعدادهای خویش است و در بهره بردن از استعدادهایش از تشویق و تأیید دیگران بی‌نیاز نمی‌شود؛ و تأیید و تشویق دیگران چون اهرمی قوی بر بروز استعدادهای دیگران مؤثر است.

این راهکار در آی? 54 و 55 سور? مبارک? مریم به گونه‌ای دیگر مطرح می‌شود:

? وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا.?

و در این کتاب (آسمانى) از اسماعیل (نیز) یاد کن، که او در وعده‏هایش صادق، و رسول و پیامبرى (بزرگ) بود او همواره خانواده‏اش را به نماز و زکات فرمان مى‏داد؛ و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.

در این آیه آمده است : کانَ یَأْمُرُ فعل یَأْمُرُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ فعلی است که از گذشت? دور آغاز شده تا انسان گمان نکند انجام امر خیر فقط مربوط به زمان خاصی است. قرآن در این آیه یادآوری می‌کند انسان‌ها از قدیم و از گذشته‌های دور قدرت انجام تکالیف محوله به خود را داشته‌اند، زیرا خدای حکیم هیچ‌گاه فرد را به اموری که در توانایی او نیست امر نمی‌کند مثلاً، فقیر فکری را به نماز فرا نمی‌خواند و برای تهیدست آیات زکات را نازل نمی‌کند و ... .

اگر حضرت اسماعیل با توجه به این آیه خانواد? خود را به این دو امر خطیر نماز و زکات فرا می‌خواند و انجام این دو امر الهی را برای آنها پررنگ مطرح می‌کند، قصد دارد آنها را بر توانایی‌های پنهانشان آگاه سازد؛ و متذکّر شود، شما به انداز? نیازتان توانایید و از خدمت‌رسانی دیگران بی‌نیازید.

در وجود خود شما توانایی‌هایی نهفته است که هیچ‌یک از آنها را به‌طور کامل نشناخته‌اید و از آنها بهره نگرفته‌اید. به قدرت خویش دقّت کنید. خدا در درون شما پنهان است. سخن از ناتوانی به میان نیاورید و از دیگران درخواست کمک نکنید.

توجّه به توانایی‌های افراد یکی از اساسی‌ترین راهکارهای تربیتی است که خدای سبحان در آیة 7 طلاق می‌فرماید:

? لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاّ ما آتاها سَیَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا.?

آنان که امکانات وسیعى دارند، باید از امکانات وسیع خود انفاق کنند و آنها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آنها داده انفاق نمایند؛ خداوند هیچ کس را جز به مقدار توانایى که به او داده تکلیف نمى‏کند؛ خداوند بزودى بعد از سختی‌ها آسانى قرار مى‏دهد.

قرآن می‌فرماید: ِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ‏ ؛توانایی‌هایتان را به‌‌کار گیرید، و هر کاری که در توان شماست انجام دهید. گمان نکنید توان شما برای انجام امر خیر اندک است، همچنان که قرآن می‌گوید قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ‏ آنها که تنگدستند. ما در وجود شما نیروهایی قرار داده‌ایم تا به تمام روزی‌های مادی و معنوی دست یابید. فقط باید تصمیم بگیرید و توانایی‌هایتان را به کار ببرید.

روزی‌های معنوی و معرفتی وسیعی به لطف خدا در دستان شماست. آنها را بشناسید که قدرت این شناخت نعمتی از نعمت‌های خدای سبحان است. فقط کافی است لحظاتی فکرتان را بر جسم مادی‌تان متمرکز کنید. توانایی تنفس کردن، دیدن، شنیدن، سخن گفتن، لمس کردن، راه رفتن، پلک زدن و هزاران نیرویی که در درون هر کس نهفته است.

قرآن این مطلب را در سورة مبارکة مائده آیة 105 به شیوه‌ای دیگر بیان می‌کند:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ای کسانی که در جایگاه خطاب یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قرار گرفته‌اید به اصلاح خودتان بپردازید؛ و برای رفع عیوب و نواقص فکری و عملی خویش قدم بردارید. اگر شما اصلاح شوید در پی تغییر رفتار شما دو نتیجه نیکو حاصل می‌گردد.

1- بدون هیچ زحمتی فضای خانواده شما مملو از خیر و نیکی می‌شود

2- آفات دیگران در شما کارگر نیست لایَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ.

شاید بتوان گفت نگرانی افراد برای تربیت فرزندان و اطرافیانشان بدون توجه به تربیت نیروهای درونی خود و بهره جستن از آنها کاری بی‌فایده و عبث است. اگر فرد خود مسیر صلاح و درستی را طی کند، قطعاً فرزندانش از مسیر حق دور نخواهند شد. ما به‌طور کوتاه در ساخت شخصیّت افراد به این بحث اشاره کردیم.

هرگاه پیامبری مأمور به ابلاغ امری می‌شود، قبل از ابلاغ خود مخاطب امر خداوند قرار می‌گیرد. کانَ رَسُولاً نَبِیًّا ؛ او باید به درجات بالای اخلاقی دست یافته باشد تا بتواند اهلش را به انجام کار خیر دعوت کند. یَأْمُرُ أَهْلَهُ تذکر و نصیحتی است که عمل در پی آن نیست و سودی نخواهد بخشید. فرزندان بیش از آنکه توشه از امر و نهی بزرگتر فکری خویش برگیرند چشم به اعمالش دوخته‌اند، شاید اگر بین گفتار و رفتار او هماهنگی ببینند نیازی به امر و نهی نباشد؛ و چنانچه نفاق و دورنگی هویدا گردد، بهترین سخنان و زیباترین نصایح تأثیری نمی‌کند. به این موضوع در مباحث قبل اشاره شده است و می‌توان گفت تکرار این تذکر در قرآن به دلیل اهمیّت موضوع است.

خدا در این آیه به پیامبر فرمان می‌دهد قبل از آنکه خانواده‌ات را به خیر دعوت کنی خود باید متخلّق به اخلاق حسنه شوی و به آن عمل کنی تا تربیت افراد در پی عامل شدن تو بسیار آسان شود. در امور معنوی هر چه خودِ فرد ارتقاء یابد و بالا رود اطرافیانش برای پرواز از دنیای خاکی کمتر با مشکل مواجه می شوند. اگر الگوهای خوب تربیتی در متن خانواده‌ها جای گیرد، قطعاً، آموزش نکات اخلاقی و رعایت آنها به مراتب سهل‌تر خواهد بود.